Limbörgse Taol
zelfstandeg naomwoord (vrouwelek) /ˈlɪmbœʀəxsə tɒː1l/
de spraok gekald in en inheims aon de Belsj en Nederlandse provincies Limbörg en aonpaolende Rienlandse gebede. ’t Gief versjèllende variëteite, dèks geneump nao de plaots, wie Hessels, Kirchröadsj, Mestreechs, Remunjs, Tungers, Venloos, Zittesj, enzoewijer
Limbörgs is ’n Wes-Germaonse spraok. Taolkundeg versjèlt Limbörgs vaan de naobertaole Hollands en Duits vaanwege zien contrastief toenaoliteit en eige klaanklier, grammair en vocabulair. Limbörgs heet ’n eige sjrieftraditie en literatuur, die deils trök goon tot de Middeliewe.
’t Gief ’n 1,2-1,5 miljoen Limbörgskallers. Aon de Nederlandse kant weurt ’t mie gebruuk es op ’t Belsj, ouch qua leeftiedsgróp, situatie en sociaol-economische laog. ’t Gebruuk vaan de taol nump evels aof en UNESCO heet Limbörgs geclassificeerd es ‘fragiel’ (vulnerable).
Limbörgs is op ’t Belsj door de Waolse deilregering sinds 1990 erkind es inheimse regionaol taol. In Nederland is Limbörgs vaanaof 1997 ’n erkinde regionaol taol oonder Deil II vaan ’t Europees Handves veur Regionaol Taole of Taole vaan Minderhede. De Raod vaan Europa hèlt touwziech of Nederland zien verpliechtinge oonder ’t Handves naokump. De Limbörgse Academie deende hei-euver in 2019 ’n NGO-rapport in.
De Limbörgse Taol
Kinmerke
Limbörgs is e Wes-Germaons dialek gesitueerd tösse Hollands en Duits en slut nej aon bij ’t aonpaolend Rienlands-Duits taolgebeed. Vaan alle dialekte en regionaol taole gesproke in Nederland en Nederlandstaoleg Belsj stoon dialekte vaan ’t Limbörgs volges sommege indexe op de groetsten taolegen aofstand vaan ’t standerd-Hollands. De volgende eigesjappe kinmerke bekans eder taoluting en oondersjeie Limbörgs sterk vaan standerd-Hollands:
Qua klaanklier heet ’t veur ’n aontal mètklinkers de Hoegduitse klaankversjuiving mètgemaak, vaan explosief (k) nao fricatief (ch). Klinkerstructure koume dèks nog euverein mèt de laat-Middeliewse situatie. Umlaut weurt gebruuk bij verkleinwäörd, bepaolde miervoude en de 2de/3de persoen vaan sommege sterke werkwäörd. Wijer gebruuk Limbörgs e contrastief toenaccent (sleiptoen en stoettoen) um e semantisch functioneel oondersjeid te make.
Qua grammair en morfologie weure oonderrangerende voogwäörd in aofhaankeleke bijzinne vervoog es ’t oonderwerp vaan de zin d’n 2de persoen inkelvoud of miervoud is. Limbörgs heet eige persoeneleke veurnaomwäörd. Veur hölpwerkwäörd gief ’t ’nen irrealis-conjunctief. Limbörgs heet ’nen eige gerundiumvörm indegend op ’ne Wes-Germaonse rillikvörm ‘-eere’ of ‘-erre’. Lidwäörd geve geslachsoondersjeid mannelek, vrouwelek en oonzijeg aon vaan zelfstandege naomwäörd. Wijer gebruuk Limbörgs frequent ’t reflexief veurnaomwoord ‘ziech’/‘zich’ um e belaankhöbbend veurwerp mèt oet te drökke.
Qua vocabulair slut ’t Limbörgs aon bij ’t Rienlands-Duits taolgebeed. ’t Limbörgs bewaort ouch väöl wäörd, die in standerd-Hollands in oonbruuk of oetgestorve zien. Wijer gief ’t väöl vocabulair vaan Waols-Fransen oersprunk. Lexicaol steit Limbörgs apaart vaan ’t standerd-Hollands, umtot gebrukeleke Limbörgse wäörd neet zien opgenome in ’t lexicon vaan die standerdtaol.
Prizzentie allewijl
Veur Oos-Limbörg weurt gesjet tot 70-75 procent vaan de bevolking vaan 1 miljoen Limbörgs kalt. Dat percentaasj is dudelek hoeger bij awwere es bij jongere. E groet deil vaan de 675.000 Wes-Limbörgers beheers ’t Limbörgs actief en passief. Gebruuk vaan de taol nump aof. UNESCO, in d’n atlas vaan bedreigde taole, heet Limbörgs es ‘fragiel’ (vulnerable) geclassificeerd.
In Oos-Limburg weurt Limbörgs gekald door alle socio-economische laoge vaan de maotsjappij en in väöl mie situaties es aon de Belzje kant. In mie formeel situaties, wie werk of sjaol (55 procent), bij d’n dokter (40 procent) of aon d’n tillefoon mèt ’ne vreempde (20 procent) weurt Limbörgs gesproke. Mie es 80 procent vaan de Limbörgers kalt de spraok mèt aander sprekers, wie awwers, vrun, d’n haorsnijer, de bekker of slachter, mèt lui op straot en es aongesproke door lui op straot of door ’ne vreempde op ze Limbörgs. Tösse 60-80 procent kalt Limbörgs mèt de partner thoes, mèt de partner es vreempde debij zien en mèt de kinder.
In d’n daogeleksen umgaank mèt de locaol en regionaol euverheid, in de media en in de zörg weurt de taol dèks in informeel situaties gesproke. Veur speciaol fiesdaog weurt Limbörgs in kèrkmèsse gebruuk. Limbörgs is nog ’t mies prizzent in ’t cultureel leve: vastelaovend, popmeziek, kemedie en literatuur. De taol is ouch ein vaan de mies intensief bestudeerde regionaol taole en oonderwerp vaan e groet aontal lexicografische studies. Limbörgs weurt wijer regelmaoteg gebruuk op social media, mie es aander regionaol taole in Nederland.
Prizzentie historisch
Aajdlimbörgs
In de achste en negende iew woort de veurluiper vaan ’t Limbörgs door de mieste lui in ’t Maosland gekald. Latien waor de taol vaan bestuur en weitesjap, zoe wie vaan de kèrk. Toch gaof ’t get eupeningskes veur de volkstaol in de kèrk: ’t Euze Vaajer, de geloufsbelijenis en de preek waore in de volksspraok touwgelaote.
Middellimbörgs
Vaanaof de daartiende iew begós e locaol versjèllend Middellimbörgs gebruuk te weure es ambsspraok veur euverheidsdocuminte, wie oerkóndes, sjinkings- koup- of heuraktes, oordeile, testaminte. ’t Gief umvaankrieke geujereregisters vaan Aldenbiesen vaanaof 1280 en in Tóngere woorte in 1277 oerkóndes in de volksspraok gesjreve. Oet ’n Zittesje oerkónde vaan 1243 bliek tot in deen tied Limbörgs al es ambsspraok gebruuk woort. Oet Mestreech zien ’t Statutebook vaan Mestreech vaan 1380 en oerkóndes bekind. In Heerle wieze arsjiefstökker oet de 15de en 16de iew ouch op ’t gebruuk vaan Middellimbörgs es ambsspraok.
Nuilimbörgs
’t Maos-Rienland waor in de Middeliewe al staotkundeg verbrökkeld en woort vaanaof 1600 nog mie opgedeild door invalle vaan roontelumligkende len. De nui euverheersers veurde op hun Limbörgs gebeed hun taole in veur bestuur en rechspraok. Aofhaankelek vaan de bezèttende mach woort op dat Limbörgs gebeed Frans, Hollands of Hoegduits es ambstaol gebruuk.
Oonder de Fransen tied vaan 1794 tot 1814 moch vaanaof 1794 de börgerleke rechspraok in de Limbörgse gebede allein op ze Frans geveurd weure. Ouch officieel stökker móste vaanaof 1803 inkel op ze Frans gedoon weure. Frans woort in ’t basisoonderwies ingeveurd.
In 1814 eigende ziech de Hollenders de euverheersjappij euver Limbörg touw. Keuning Wöllem d’n Ierste lag Hollands es ambsspraok op en es vak en veurtaol in alle oonderwies. In Wes-Limbörg woort, nao de aofsjeiing in 1830, iers Frans weer ingeveurd es taol vaan euverheid, rechspraok en oonderwies. Oonder invlood vaan de Vlaamse Beweging woort vaanaof ’t ind vaan de 19de iew in ummer mie situaties weer Nederlands ingeveurd, ouch es ambsspraok en in ’t oonderwies.
Op ’t ind vaan d’n Ierste Wereldoorlog waor de alledaogse gesproke taol Limbörgs. ’t Officieel gesjreve taolgebruuk, de ambsspraok en ’t oonderwies waor door de verhollandsingspolletiek Hollands. Veural in Oos-Limbörg woort veur speciaol cultureel utinge woort dèkser gesjreve Limbörgs gebruuk.
Rechspositie
De Waolse deilregering op ’t Belsj heet bij decreet vaan 24 december 1990 es ierste ’t Limbörgs gesproke op ’t Belsj erkind es regionaol inheimse spraok. Juridische en polletieke erkinning in Nederland kaom wie de Nederlandse regering in 1997 veur Oos-Limbörg ’t Limbörgs es regionaol taol oonder titel II vaan ’t Handves veur Regionaol Taole en Taole vaan Minderhede heet erkind.
Oonder de bepaolinge vaan ’t Handves is erkind tot Limbörgs gein dialek vaan ’t Hollands is, meh ’n apaarte regionaol taol. De Nederlandse Staot is oonder internationaol rech gehawwe de verpliechtinge vaan ’t Handves nao te koume. Totnogtouw heet zie gein oetveuring aon häör verpliechting oonder ’t Handves gegeve. Hei-euver heet de Limbörgse Academie in 2019 ’n NGO-rapport (op z’n Ingels) ingedeend bij de Raod vaan Europa, dee touwziech hèlt op de naoleving vaan ’t Handves.
Op ’t ind vaan 2019 is ’n wijer polletiek-bestuurleke erkinning veur ’t Limbörgs es taol gekoume. Mèt ’t Convenant inzake de Nederlandse erkenning van de Limburgse taal höbbe ’t Ministerie vaan Binnelandse Zake in Den Haag en de Provincie Limbörg get aofspraoke gemaak um veur ’t Limbörgs taolbeleid te oontwikkele. In ’n analyse vaan de Limbörgse Academie weurt oetereingelag wat dit beteikent en wie de erkinninge oonder ’t Handvest en de Convenant ziech totein verhawwe.
