Kort euverziech vaan de Limbörgstaolege literair en sjrieftraditie

Aajdlimbörgs (9de-11de iew)

Vaan de 9de tot 11de iew zien oet ’t Maos-Rienland, boe Limbörg touw behuurd, gein Aajdlimbörgse literatuur euvergelieverd. Allein de ‘Wachtendonck Codex’ (±900) beujt e groeter tekscontinuum. Bove dees Latijnse psalme is ’n lètterleke umzètting vaan de wäörd in de eige taol gesjreve. De Latijnse volgorde vaan de wäörd is aongehawwe, boedoor gein conclusies euver de zinsbouw getrokke kinne weure.

Middellimbörgs (11de-16de iew)

11de-13de iew

’t Limbörgs Maos-Rienland waor in de èlfde en twelfde iew eint vaan de belaankriekste Europese literatuurlandsjappe. Dees plaots had ’t neet vaanwege eige innovatief prestaties. Oet de Romaonse cultuur woorte belaankrieke literatuurmotieve gehaold, die wijergegeve woorte nao ’t aonpaolend Germaons spraokgebeed in ’t ooste. Kluusters waore belaankrieke centra vaan de produktie vaan gesjreve werke. Zie maakde dèks relizjeus of contempletatief geïnspireerde tekste. Ouch particulere sjreve soms tekste, geriech op ’t eigene vaan hun leve of ’t Limbörgs Maosland.

Tekste woorte in versjèllende taole gesjreve, dèks Latien, meh ouch in ’t Middellimbörgs. De Limbörgse sjrieftaol gaof dinkelek neet gans de volkstaol vaan deen tied weer, meh leunde dèks aon tege ’n mie Braobantse of Hollandse sjrieftaol.

’t Werk vaan Henric vaan Veldeke is wel bekind. Es eine vaan de wienege Middeliewse troubadours sjreef Veldeke boete epiek ouch lyriek. Vaan Veldeke zien oonder aandere d’n ‘Eneas’ roman (1170-1190) bekind, e leed euver d’n hoofse leefhöbber Tristan en de Sintervaoslegende (±1220) mèt mie es 6000 veerze. Zie werk is veural oet later kopieje bekind, gesjreve in Hollandse of Duitse dialekte. Wijer gief ’t fragminte vaan Middellimbörgse werke vaan oonbekinde auteurs. D’n ‘Trierse Floyris’ roman (±1200) vertèlt de leefdesgesjiechte vaan Floyris en Blancheflor, de groetawwers vaan Sjarel de Groete, dee zelf e literair motieffiguur vaan de Maos-Rien regio waor. De reis vaan Sint-Brandaon is e woonderverhaol dinkelek ouch oet de twelfde iew.

De Middellimbörgse sjrieftraditie nao Veldeke heet veurtbestande. Allewel wieneg tekste bekind zien, kump oet ’n oerkónde vaan de bisjop vaan Luik vaan 1202 nao väöre tot alle vaan ketterij verdachde beuk euver ’t Heileg Sjrif ingelieverd móste weure. Gans dudelek weurt aongegeve tot heitouw ouch beuk in de Germaonse volksspraok, dus wat noe Limbörgs is, behuurde.

Oet de daartiende iew stamp de ‘Limbörgsen Aiol’ (1220), ’nen epischen teks, dee eint vaan de väöl verhaole vaan keizer Sjarel de Groete vertèlt. Fragminte vaan Limbörgse vaktaol of de taol vaan weitesjappeleke tractaote koume oet Noord-Limbörg in de vörm vaan de zoegeneumpde ‘Limbörgse Gezoondheidsregels’ (1253). Dees woorte in de marge vaan ’ne Latijnse kalender gesjreve. ’t ‘Oonderriens Moraolbook’ (1270-1290) is ’n blomlezing vaan moraolisaties, euverweginge en citaote vaan gelierde otoriteite. Wijer gief ’t fragminte vaan kruusvaarders- en leefdesromanne, leder en gediechter en hagiografieje.

14de-16de iew

De ‘Limbörgse Sermoene’ (±1300) zien ’n biejeinzeumering vaan 48 handgesjreve preke en traktaote, die oets biejeinzaote bij ’n viefhoonderd manuscripte en vreug drökke. In dees Sermoene is oonder andere ’t ‘Mestreecher Passiespeul’ opgenome. Oet de umgeving roontelum Mestreech, Mezeik en Venroj koume in de 14de en 15de iew euverzèttinge vaan legendes vaan heilegeleves in de eige spraok. De 15de iew bringk wijer e ‘Limbörgs Beibook’ oet Noord Limbörg en oet Tóngere ’n tiental Tungerse leder. Euvergelieverd oet de 16de iew zien gebeie oet ’t Mezeiker Agnetekloester en lederbeuk wie ’t ‘Venlo-Gelders Hoesbook’ en de ‘Venlo-Gelderse Lederbiejeinzeumering’. ’t ‘Venlo-Gelders Hoesbook’ is wijer ’n bron veur veural de leefdescompleminte. Petrus Treckpoel (1442-1508) zat begin 16de iew ’ne Chronyk der Landen van Overmaas op sjrif, beginnend mèt ’n historische besjrieving beginnend in d’n aajd-testamintischen tied en indegend mèt observaties euver de contemporain regionaol polletieke verhajdinge.

Nuilimbörgs (17de-21ste iew)

17de-18de iew

Vaan de reurege 17de en 18de iew zien e stök minder literair tekste bekind es oet de iewe daoveur. Sjrieves zien dèks vaan persoeneleken aord, boe-in lui veur hun belaankrieke zake en (historische) gebäörtenisse höbbe wèlle vaslègke.

Allein get klein literatuur vaan Jacob Kritzraedt (1602-1672) oet Gangelt, euver de päöl bij Zitterd in ’t Rienland, is bekind. Kritzraedt sjreef ind 1640 twie gelegeheidsgediechte in de vörm vaan anagramme: ‘Get lang’ en ‘Land genug’.

18de-19de iew

Tege ’t ind vaan de 18de iew begós ’t gesjreve Limbörgs ziech ouch weer te reure. ’t Zien op ’t begin veural gelegeheidstekste, wie gediechte, klein verhäölselkes en leedsjes. Pas vaanaof de twiede hèlf vaan de 19de iew beginne literair werke en kemediestökke gesjreve te weure.

’t ’Sermoen euver de wäörd Inter omnes Linguas nulla Mosa Trajestensi prastantior gehauwe in Mestreech 1729’ (±1770) is ’nen anoniemen dikklamatieteks, dee ziech riech tege vreem invlode in de eige spraok. Ludovic Pascal Delruelle (1735-1807) waor pestoer bij de Wiekse St.-Martinusparochie in Mestreech. Zien verwietgediechte inspireerde heer op gesprekke of sjelpartije die heer euverhuurde vaanoet zie vinster vaan de pastorei in ’t sträötsje oonder häöm. Pieter Gilles Schols (1768-1847), Paul Lenaerts (1777-1836) en Andries Piron (geb. 1804) sjreve gediechskes of leedsjes op ze Mestreechs.

’t Ind vaan de 18de en begin vaan de 19de iew zuut ummertouw mie gesjreve Limbörgs. In volksalmanakke, wie Den Opregten Antwerpschen Almanach en Den Opregten Maastrichtsen Almanach weure Limbörgstaolege verhäölselkes, gediechskes en leedsjes oetgegeve in ’t Limbörgs vaan Mestreech. Zie zien gesjreve veur e get minder gelètterd publiek mèt veural volkse illeminte.

In 1806 woort op verzeuk vaan ’t Frans ministerie vaan Binnelandse Zake in ’t Maos-Rienland De Verloren Zoon oet ’t chapiter 15 vaan ’t Evangelie vaan Lucas in de volksspraok umgezat. Dit um te loere in wat veur plaotse Frans de belangriekste veurtaol vaan ’t volk waor. Veur väöl Limbörgse dialekte zien dees de vreugste tekste oet de Nuilimbörgsen tied. ‘De Verlore zoon’ zouw door de negetiende iew ’ne geleefde vertaolteks blieke veur taoloonderzeuk en is in väöl versjèllende Limbörgse dialekte umgezat gewore. Ouch veur taoloonderzeuk woort in 1836 e fragmint vaan ’nen teks vaan Erasmus euvergezat nao ’t Wieërts.

Theodoor Weustenraad (1805-1849) sjreef tösse 1830 en 1840 zie geisteg en satyrisch gediech ‘De Percessie vaan Sjerpenheuvel’. Zien episch gediech zouw te controversieel blieke veur zienen tied, umreie vaan zien sjèldering vaan de sjienheilegheid vaan de kathelieke kèrk en väöl gooj femilies in Mestreech en zien openhertege besjrievinge vaan seks. Pas in 1931 woort de gansen teks, anoniem, oetgegeve door e grupke jong intellektuele, veural Charles Nypels, mèt printsjes vaan Charles Eyck. In 1964 gaof Harie Derks ’t nog ’ne kier oet, veur de börgerleke geis in Limbörg te provocere. Lou Spronck verzörgde in 1994 ’n nui, mie weitesjappeleke oetgaof, mèt illustraties vaan Toussaint Essers en in 2009 ein es oonderdeil vaan zie proofsjrif.

Bij de sociëteite vaan Momus in Mestreech en d’n Dramatiek in Remun woorte in de twiede hèlf vaan de 19de iew Franse of Duitse kemediestökker op ze Limbörgs bewèrk. Neve dees euverzèttinge oontstoonte oersprunkeleke werke op ze Mestreechs, Remunjs en oonder mie ouch Heëlesj. Wijer versjeen in 1889 es feuilleton in de gezèt De Nieuwe Koerier de roman ‘Oet de Fransentied in Mecklenbórg’ in ’t Remunjs naovertèld. D’n euverzètter is oonbekind. Dit is veur zoewied bekind de langsten teks in ’t Limbörgs in de 19de iew.

20ste iew

Op ’t begin vaan de twintegste iew, es naosleip vaan de 19de-iewse traditie, sjreef Fons Olterdissen (1865-1923), kemikke opera’s. De twie bekindste zien ‘De Kaptein van Köpenick’ (1907) en ‘Trijn de Begijn’ (1910). Olterdissen sjreef wijer volksverhäölselkes genaomp ‘Vaan stad en lui veur 50 jaor’; ’n petite-histoire vaan ’t alledaogs leve in Mestreech tösse 1860-1870.

In Wes-Limbörg reurt ziech nao ’n stèlte door de ganse 19de iew de stum vaan Jules Frère (1881-1937). Nao zienen trökkier vaan de aongriepende ervaring in de oorlogsjaore 1915-1917 sjreef heer zienen ierste en insegste gediechteboondel ‘Druvig Bukske’, ’n ode aon ’t Aajd Tóngere.

1918-1945

Nao d’n Ierste Wereldoorlog versjijne verhaole en gediechte veural in versjèllende tiedsjrifte of gezètte. Beuk weure allein bij oetzundering gesjreve. Thema’s zien de Limburgse identiteit, chauvinisme, relizjie en ’t verleie. Väöl vaan de auteurs zien geisteleke, wat woersjijnelek draon bijdroog tot dees tekste vrij braaf en moraolistisch zien.

Edmond Franquinet (1896-1974) conformeert ziech minder aon de heersende thematiek. Heer bringk oonder d’n titel ‘Maskeraad’ in 1927 e book oet mèt Dadaïstisch geïnspireerde verhaole.

Nui Limbörgstaolege kemedie kaom vaan Frans Schleiden (1896-1955). Zien stökke wie ‘D’r brand va Bellent’ (1931) en ‘De Koel i Lutterendal’ (1930) woorte tot wied nao d’n Twiede Wereldoorlog opgeveurd. Väöl locaol kemediegezèlsjappe, wie ’t Zuid-Limburgsch-Toneel (ZLT) en A.K.D.IJ. oet Sjpawbik, lagte ziech touw op oersprunkeleke en vertaolde Limbörgstaolege stökker.

1945-1960

In de meujeleken tied vaan de heropbouw tösse 1945 en 1960 verveel Limbörg in e conservatief kathelicisme. Bèr Hollewijn (1907-1978) zie werk woort nao d’n oorlog door de speulgróp ‘De Kemediespeulers’ door gans Limbörg opgeveurd. Zie werk is gebaseerd op de kathelieke lier en perbeert die lierstèllinge euver zier oetereinloupende oonderwerpe op ’n realistische en veur ederein begriepeleke wijs dao te stèlle um zoe dinkwijzes die es verkierd gezeen woorte te bestrije.

Nao 1954 brach ouch de Speelgroep Geleen eder jaor ’n twintegtal veurstèllinge vaan oersprunkeleke Limbörgstaolege kemediestökker van oonder andere Hub Janssen en Sjef Nijsten. Wijer verzörgde Max de Bruin euverzèttinge vaan werke vaan Wilfried Wroost, Frans Streicher en Erhard Asmus.

Felix Rutten (1882-1971) waor al ’ne bekinde en toenaongevende Hollandstaolege sjriever tösse 1900 en 1940, wie heer ’t Limbörgs vaan Zitterd veur zie literair werk góng gebruke. Neve kathelicisme en ’t good leve vaan vreuger gebruuk Rutten neo-romantische thematiek. Vaan häöm woorte oonder mie ’t keersverhaol ‘Daags veur Krismes’ (1957), ‘Novellen’ (1959) en posthuum ’n blomlezing oet zie Limbörgstaoleg werk ‘Doe bleefs in mich’ (1971) gepubliceerd.

1960-1985

De ’68-ers waore Limbörgse sjrievers, die ziech aofzatte tege de conservatief Roemse traditie. Allewel heim, historie en katheliek gelouf neet gans zouwe aofdoen, waor de weeg ope veur ’ne breiere wejjer vaan sjriefmotieve. Mie beuk woorte gepubliceerd en de taol zelf kraog aondach.

In 1976 gaof Veldeke ’n blomlezing oet, geneump ‘Mosalect’ mèt gediechter en prozastökker vaan sjrievers oet gans Limbörg. ’t Tuinde aon wie wied verspreid Limbörgstaolege literatuur beoefend woort.

Paul van der Goor (1932-1983) is ’nen diechter en sjriever, oonder mie bekind vaan ’ne boondel vaan 16 gediechte ‘Tösse vreug- en naojaor’ (1977). Heer is eine vaan de ierste dee euver boete-Limbörgse thematiek sjrijf, zoe wie zien ervaring vaan ’t mètmake vaan ’ne razzia in ’t Amsterdam oonder de bezètting vaan d’n Twiede Wereldoorlog.

Léon Veugen (1919-2001), is d’n auteur vaan d’n ierste volwierdege nuilimbörgse roman. In 1980 publiceert heer z’ne roman ‘’ne Zöch vaan de Ieuwigheid’. E trökkiermotief, op ’nen Homerische leis gezat, de beleving vaan seksualiteit en ’t umgoon mèt gelouf boete ’t raomwerk vaan de kathelieke kèrk zien vernuiende en taboedoorbrekende thema’s.

Ouch woorte mie werke vertaold. Jan Wouters zat ‘Van de Vos Reinard’ (1963) en ‘Ederein’ (Elckerlyc) um. Fons Vossen vertaolde versjeie sonnètte vaan Shakespeare (1976) en z’nen A Midsummer-night’s Dream es ‘Ein ôngerstóng vôl touvering’ (1982).

1986-noe

De ’68-er ginneratie heet d’n aonstoet gegeve veur de wijer rieping vaan de Limbörgstaolege literatuur. Nao Léon Veugen laog de weeg ope veur volwierdege Limbörgstaolege romans, die noe door mierdere Limbörgse sjrievers gesjreve zouwe weure.

Jac. Linssen (1922) z’ne roman ‘Leef en leid in vreuger-jaore’ (1996) verhaolt euver de bewoeners vaan Brach in 1918 en wie zie ziech door de lestegen tied vaan de Spaonse Griepepidemie woorstelde. Jo Cobben (1938) sjreef in 2003 ’ne roman ‘De drie èngele van Aelse’, woe-in heer drei ingele liet vertèlle euver d’n invlood vaan de nuien tied.

Ger Bertholet (1948) is acteur, sjriever, diechter, zenger en vertaoler van kemediestökker, dèks oonder de nom de plume vaan Zjèr Rapaille. Oet 1999 stamp zie book ‘Sjweitberg’, wat ’n selèktie inhèlt vaan zienen alweekse column bij ’t Verdreet van Limburg. Oonderwerpe wie veurbehoodsmiddele, erotiek, wèrkmaansleid, en d’n Twiede Wereldoorlog koume drin veur. Wijer zien vaan häöm oonder andere gediechter in versjèllende Veldeke publicaties, de theatermonologe ‘Knötsj’ en ‘Puen d’r Vuurmond, sjat’ bekind.

Wim Kuipers (geb. 1939) sjrijf gediechte en verhaole op z’n Hollands en ze Limbörgs. Vaan häöm zien bekind ‘Moeles en sjaelevaeger’ (1999), ‘Platlandj, gedichten uit Neel’ (2000) en ‘Kaoleries’ (2002).

’t Ind vaan de twintegste iew en ’t begin vaan de einentwintegste brachte de Limbörgse taol ummertouw mie sjrievers vaan groeter formaot. Joep Leerssen, Raymond Clement, Frits Criens, Jeanne Alsters – van der Hor, Colla Bemelmans en Toos Schoenmakers-Visschers zien inkele vaan de naome vaan sjrievers die ziech mèt oetereinloupende oonderwerpe besjeftege. Ouch woorte mie werke vertaold, oonder mie ‘Oet ’t Fabelbook vaan Aesop’ (2011), ‘De Avventure vaan Alice in Woonderland’ (2012) en e vieftegtal gediechte vaan Konstantinos Kavafis (2019) door Yuri Michielsen.

Bronnelies